| | | | Güvenlik kavramı, gün geçtikçe değişik biçimler alıyor. Bir zamanlar güvenliğin yalnız askeri varlığa dayandığına inanılırken, çağdaş dünyada insan hakları ve ekonomi, bu kavramın temel öğelerinden biri olarak ele alınıyor. İşte, dünyadaki güvenlik oluşumları içinde bu üç öğeyi de kapsayan nadir örgütlerden biri olan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı AGİT, önemli bir yıldönümünü kutluyor bugün: Helsinki Nihai Senedi’nin İmzalanması’nın 25. Yıldönümü.
AGİT Dönem Başkanlığını yürüten Avusturya tarafından düzenlenen anma törenine katılan en ünlü kişilik, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı’nın ilk Genel Sekreterliği, Almanya Dışişleri eski Bakanı Hans Dietrich Genscher... Helsinki Süreci’nin rejim muhalifleri üzerindeki etkisinin tartışılacağı Viyana’daki törene, eski Doğu Bloku ülkelerinden gelen zamanın rejim muhaliflerinin yanında, pek çok Avrupa ülkesinde kurulu “Helsinki Federasyonları” temsilcileri katılıyor.
Helsinki Nihai Senedi’ni Türkiye adına Başbakan olarak imzalayan eski Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel’in de bir kutlama mesajı gönderdiği anma toplantısında, AGİT bölgesindeki insan haklarının bugünkü durumu da ele alınacak. Törenin ardından, Budapeşte Orta Avrupa Üniversitesi arşivlerinden derlenen “Helsinki 25 Yaşında” adlı bir sergi de açılacak.
Bu arada, geçtiğimiz Şubat ayında aşırı sağ Özgürlükçüler Partisi’nin katılımıyla kurulan Avusturya Hükümeti’ne duyulan tepki, Helsinki Nihai Senedi anma törenlerine de yansıyor. Başta Fransa, Belçika, ABD gibi ülkelerin tepki gösterdiği Viyana’nın, törenler için 25 yıl önce senede imza koyan liderleri bir araya getirme çabasının bu tepki nedeniyle sonuçsuz kaldığı vurgulanıyor.
SOĞUK SAVAŞIN EN YARARLI ÜRÜNÜ
Kuzey Yarıkürenin önemli bir bölümünü kapsayan ve bizim de geçen yıl İstanbul’da gerçekleştirilen Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nden yakın tanıdığımız AGİT, 25 yıl önce imzalanan Nihai Senet çerçevesinde gelişen “Helsinki Sürecine” dayanıyor. Helsinki Süreci, Doğu ve Batı Blokları arasındaki çıkar çatışmasının belki de bugüne miras kalan en yararlı sonuçlarından...
İkinci Dünya Savaşı sonrası ABD ve SSCB’nin önderliğindeki bloklar arasında yaşanan “soğuk savaş”ın ilk yıllarında, Moskova, Avrupa Güvenliği’nin ele alınacağı bir konferans önerdi. Bu girişimini, “50 yıllık bir güvenlik anlaşmasının imzalanması” önerisiyle 1954’te somutlaştıran SSCB’ye Batı Bloku olumlu yaklaşmadı. Zira öneri, Doğu Almanya’nın tanınmasını, Batı Almanya’nın NATO üyeliğinin engellenmesini ve Avrupa ile ABD’nin güvenlik önceliklerinin birbirinden ayrıştırılmasını öngörüyordu. Zaten sonraki yıllarda, SSCB’nin Çekoslovakya, Macaristan ve Polonya müdahaleleri ile Berlin Duvarı’nın inşası, tüm bunları rafa kaldırdı.
1960’lardaki Yumuşama Süreci ise, SSCB’nin yinelediği öneriye daha sıcak bakılmasını sağladı. Bağlantısız ve Tarafsız ülkeler Moskova’nın düşüncesini desteklerken, NATO ülkeleri, ABD ve Kanada’nın tam katılımını ve insan hakları konusunun ele alınmasını önkoşul olarak ortaya koydu. Bu sorunların aşılması, Stratejik Silahlar Sınırlama Anlaşması SALT 1 ile, bloklar arasındaki Karşılıklı ve Dengeli Güç İndirimi MBFR görüşmelerinin başladığı tarihlere denk geldi. Bir başka deyişle ortam, geniş kapsamlı bir Avrupa konferansına hazırdı. Ve 1973’te tarafsız Finlandiya’nın ev sahipliğini yaptığı Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı AGİK, aralarında Türkiye’nin de bulunduğu 35 ülke temsilcilerinin katılımıyla açıldı. 3 yıl süren yoğun pazarlıklar sonucu 1 Ağustos 1975’te imzalanan Helsinki Nihai Senedi, bugünkü AGİT’in görev alanını belirleyen temel belge özelliği taşıyordu.
Helsinki Senedi’nde kabul edilen ve siyaset literatürüne Helsinki Dekalog’u olarak geçen 10 ilke ise, devletlerarası ilişkilerde bir köşetaşı niteliğindeydi. Helsinki Senedi, (1) ülkelerin hükümran eşitliği, (2) şiddete başvurulmaması, (3) sınırların değişmezliği, (4) ülkelerin toprak bütünlükleri, (5) sorunların barışçıl çözümüne öncelik tanınması, (6) ülkelerin içişlerine karışılmaması, (7) düşünce, inanç, ve din özgürlüğü çerçevesinde insan haklarına saygı gösterilmesi, (8) halkların kendi kaderlerini belirleme hakkında eşit oldukları, (9) ülkeler arasında siyasi işbirliğinin artırılması, (10) ve devletlerin uluslararası hukuktan kaynaklanan yükümlülüklerini iyi niyetle yerine getirmelerinin önemi vurguluyordu....
GÜVENLİK KAVRAMI
Helsinki Senedi, “sepet” adı verilen üç bölümden oluştu. Birinci sepette, güvenliğin askeri ve politik yönleri, ikincide ekonomik, bilimsel ve çevresel sorunlar, “insani boyut” olarak adlandırılan üçüncü sepette ise insan hakları, eğitim, kültür ve iletişim konuları ele alındı. “Vancouver’dan Vladivostok’a” terimleriyle özetlenen AGİK/AGİT süreci, bu çerçevede, 25 yıldır “güvenliği en geniş kapsamda ele alan” bir oluşum özelliğini koruyor.
Helsinki sürecinde, AGİK’in temel aracını, Belgrat, Madrid, Viyana ve Stockholm’deki izleme toplantıları oluşturdu. Berlin Duvarı’nın yıkılması ve Avrupa’da yaşanan özgürlük rüzgarı, 1990 tarihli Paris Zirvesi’nde kabul edilen “Yeni Bir Avrupa İçin Paris Şartı”nda, Helsinki Süreci’nin kurumsallaştırılması kararını gerekli kıldı. Bunun için, Viyana, Paris, Kopenhag ve Moskova toplantılarının ardından, Prag’da açılması kararlaştırılan Sekreterya, Viyana’ya taşındı. 1994 tarihli AGİK Devlet ve Hükümet Başkanları Budapeşte Zirvesi’nde ise, Konferans “Teşkilata” dönüştürülerek AGİT kuruldu.
Soğuk Savaş pazarlıklarının bir mirası olarak, siyasi ağırlığı olan kararların hala oy birliği ya da konsensus ile alındığı AGİT’in işleyişi bazen yavaşlayabiliyor, ancak örgütün totaliter rejimlerin çöküşüne ve Avrupa’daki ideolojik bölünmenin sona ermesine yaptığı katkı büyük.
ÖRGÜTE İLGİ ARTIYOR
AGİT, giderek erken uyarı, sorunların barışçıl çözümü ve çatışma sonrası ortamın normale dönmesi için yapılan çalışmalarda uzmanlık kazanıyor. Ancak, örgütün eksikleri de yok değil. Hala katılımcı ülkelerin çıkarlarının çatıştığı bir forum olan örgüt, erken uyarı mekanizmaları sayesinde sorunları teşhiste gecikmiyor. Asıl sorun ise, her zaman için bu sorunları bertaraf edecek etkili bir mekanizma eksikliği. Örneğin, eski Yugoslavya topraklarındaki savaşın ilk günlerinde, Kosova, Sancak ve Voyvodina’ya bir gözlem misyonu gönderen AGİK’in, bu tarihten tam 7 yıl sonra ve NATO’nun bir askeri harekatı ardından bölgeye girerek istediklerini gerçekleştirmesi, uluslararası konjonktürün örgütün elini kolunu nasıl bağladığını gösteriyor.
Avrupa’yı, coğrafi, beşeri, askeri ve ekonomik olarak en geniş biçimde ele alan tek örgüt konumundaki AGİT’in bugün 55 üyesi var. 1992’den beri süreç dışı tutulan Belgrat’ın yeniden üyeliğe alınması için, Yugoslavya yönetimine AGİT ilkelerine uyma çağrısı yapılıyor. Fas, Cezayir, Tunus, Mısır, İsrail ve Ürdün’ün “Akdeniz İşbirliği Ortakları”, Japonya ve Kore’nin ise “İşbirliği Ortakları” adı altında sahip oldukları gözlemci statüsü, AGİT’e duyulan ilginin de bir göstergesi...
| |
İsrail hücum botu Gazze kıyısını vurdu
