| | | | Suudi Arabistan yönetiminin, tarihi Ecyad Kalesi’ni yıkmasıyla gündeme gelen Türkiye dışındaki Osmanlı mimari yapıtlarının, Asya, Avrupa ve Afrika’daki onlarca şehirde bulunduğu, ancak bunların büyük bölümünün ya yıkıldığı ya da kaderine terk edildiği bildirildi. Asya, Avrupa ve Afrika’da Osmanlılar tarafından inşa ettirilen mimari yapıtların çoğu savaşlarda yıkıldı. Ayakta kalmayı başaran mimari eserlerin bir bölümü ise 1.Dünya Savaşı’ndan sonra günümüzde Suudi Arabistan yönetiminin yaptığı gibi bilinçli olarak ortadan kaldırıldı. Birçok mimari yapı ise şehirleşme çalışmaları adı altında yıkıldı veya gereken ilgi gösterilmeyerek kaderine terk edildi.
En fazla yapıt bırakılan yer Balkanlar
Osmanlılar en fazla mimari yapıtı Balkanlar’da yaptı. Ekrem Hakkı Ayverdi, Vakıflar Genel Müdürlüğü arşivi ile Kadastro Genel Müdürlüğü arşivlerine dayanarak kaleme aldığı “Avrupa’daki Osmanlı Mimarisi” adlı 4 ciltlik eserinde, Balkanlar’da 5 asırdan fazla süren Türk hakimiyeti döneminde 15 bini aşkın mimari değeri olan yapının inşa edildiğini ortaya koydu. Dini, askeri ve sosyal birçok mimari yapıt bırakan Osmanlıların sadece Arnavutluk’ta bin 15 yapı inşa ederken, Bosna-Hersek’te 3 bin 560, Bulgaristan’da 3 bin 339, Hırvatistan’da 187, Kosova’da 361, Macaristan’da 724, Makedonya’da bin 411, Romanya’da 291, Yugoslavya’da bin 98, Yunanistan’da 3 bin 771 mimari yapıt inşa ettiği biliniyor.
Balkanlar’da Osmanlılar tarafından inşa ettirilen mimari yapıtlardan yüzde 90’ndan fazlası, savaşlar, Türk izini silmek için yapılan bilinçli yıkımlar, şehirleşme çalışmaları gibi nedenlerden dolayı günümüze kadar gelemedi.
Asya ve Afrika’daki eserler
Osmanlılar’ın bıraktığı Asya ve Afrika’daki mimarı yapıtlarla ilgili detaylı bir çalışma yapılmadığı için günümüzde ayakta kalmayı başaran mimari değeri olan yapıtlarla ilgili bilgi bulunmuyor. Mısır’daki Osmanlı yapıtları konusunda doktora tezi yapan Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Ahmet Ali Bayhan, Osmanlılar döneminde Anadolu’da yapılan mimari yapıların, Asya, Avrupa ve Afrika’da yapılanlardan az olduğuna dikkati çekerek, “3 kıtaya yayılmış ve günümüze kadar gelebilmiş Osmanlı yapıtlarının tümünü kapsayan bir katalog çalışmamız bile bulunmuyor” dedi. Mısır’da birçok önemli Osmanlı mimari yapıtı bulunduğunu anlatan Bayhan, Kahire’de metronun yapımı esnasında çok sayıda Osmanlı yapısının tahrip edildiğini söyledi. Mısır’da yeni caddelerin açılması ve meydanların düzenlenmesi esnasında da birçok eserin tahrip olduğunu ifade eden Bayhan, yıkılan eserlerden en önemlilerinden birisinin de İskender Paşa tarafından yaptırılan medrese ve cami olduğunu bildirdi.
Mısır’daki restorasyon çalışmaları
Mısır’da, günümüze kadar ayakta kalmayı başaran Osmanlı yapıtlarından bazılarının Kahire Kalesi’ndeki Hadım Süreyya Paşa Camisi, Sultan 1. Mahmud Medresesi ve Sebil Küttabı, Süleyman Paşa Medresesi olduğunu anlatan Bayhan, 1992 yılında Mısır’da meydana gelen deprem sonrası bazı Osmanlı yapılarının tahrip olduğunu kaydederek, şunları söyledi: “Deprem sonrası tahrip olan Osmanlı yapıtlarının tamamının onarım ve restorasyonu programa alınmış. Onarım ve restorasyon çalışmalarına yabancılar da katılıyor. Sayıları 13’ü bulan yabancı araştırma enstitüleri çalışmalarda yer alıyor. Bunlar arasında ABD’li, İngiliz, Alman, Fransız ekipleri var. Hatta Kuveytliler ve Rumenler bile var. Ama maülesef Türkiye’den bir ekip yok.”
Türkiye’nin yurtdışındaki Türk mimari eserlerini tespit etmek için çalışma başlatması gerektiğini kaydeden Bayhan, şöyle devam etti: “Osmanlı İmparatorluğu, ünlü gezgin Evliya Çelebi’ye büyük imkanlar sağlayarak, Anadolu dışındaki yapıtların tespitini yaptırmış. Ancak günümüzde şimdiye kadar böyle geniş, detaylı çalışma yapılmadı. Türkiye, vakit geçirmeden kültürel miraslarımızın tespiti için çalışmalar başlatmalıdır.”
Detaylı araştırma
Türkiye dışındaki Osmanlı yapıtlarıyla ilgili yapılan araştırma sayısının yetersizliği göze çarparken, 3 kıtaya yayılmış mimarı yapıtların tümünü inceleyen ender katalog çalışmasından biri, Dışişleri Bakanlığı Kültür Dairesi Genel Müdürlüğü tarafından yapılmış. “Türkiye Dışındaki Osmanlı Mimari Yapıtları” adıyla 1989 yılında yayımlanan eserde, Türkiye dışındaki Osmanlı yapıtlarını belgelemek için 1987 yılında başlanan çalışmalara, 15 ülkede bulunan büyükelçilik ve konsolosluklar aracılığıyla toplanan 873 adet siyah-beyaz ve renkli fotoğraf ile saydam yer aldı. Osmanlı’nın dağılmasından sonra ortaya çıkan o günkü 22 ülkenin sınırları içerisinde Osmanlı yapıtlarının durumunun belgelendiği eserde, Osmanlı yapıtlarının birçoğunun korunamadığı belirtilmiş. Değişik savaşlarda birçok yapıtın yıkıldığı, 1. Dünya Savaşı sonrası ise Osmanlı yapılarının bilinçli olarak yıkıldığı anlatılan eserde, yapılan araştırmalara göre, Balkanlar’daki Osmanlı yapılarının yüzde 95’nin yıkıldığının görüldüğüne dikkat çekiliyor.
Osmanlı eserlerinin bulunduğu ülkeler
Dışişleri Bakanlığı’nın 13 yıl önce yayımladığı eserde, Osmanlı mimari yapılarının bazılarının fotoğraflarının da bulunduğu ve dağılmadan önceki Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği ve Yugoslavya’nın bütün olarak yer verildiği ülkeler şöyle: “Arnavutluk, Bulgaristan, Cezayir, Etiyopya, Irak, İsrail ve işgal altındaki diğer topraklar, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Güney Kıbrıs, Libya, Lübnan, Macaristan, Mısır, Romanya, Somali, Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği, Sudan, Suriye, Suudi Arabistan, Tunus, Ürdün, Yemen, Yugoslavya, Yunanistan.”
| |
